Rozważania na temat sposobu przetwarzania muzyki przez mózg należałoby zacząć od prześledzenia sposobu, w jaki mózg odbiera dźwięk – muzyka przecież jest niczym innym, jak zbiorem sekwencyjnie po sobie następujących dźwięków o różnym natężeniu, rytmie, barwie, etc.1
Jak odbieramy dźwięk?
Odbiór dźwięku odbywa się poprzez drogi słuchowe, które określa się jako połączenie nerwowe między narządem słuchu w ślimaku ucha wewnętrznego i ośrodkiem słuchu w korze mózgowej. Składa się ona z licznych, pojedynczych neuronów, które w obrębie mózgu, w jego jądrach, a poza mózgiem w zwojach, ulegają przełączeniu i są powiązane z innymi drogami nerwowymi. W pniu mózgu następuje powiązanie dróg słuchowych, które docierają z obydwu uszu i tym samym następuje przetwarzanie docierających sygnałów, manifestujące się słyszeniem kierunkowym.
Jednocześnie występuje powiązanie z wegetatywnym systemem nerwowym, w taki sposób, że hałas oddziałuje o wiele wcześniej na układ krążenia lub serce. W obrębie śródmózgowia następuje powiązanie dróg słuchowych z drogami wzrokowymi i nerwami mięśni wzrokowych – z tego powodu przy silnym, nagłym dźwięku na krótko zamykamy oczy lub spoglądamy w kierunku źródła.
Wpływ muzyki na człowieka
Dotychczasowe koncepcje dotyczące procesu odbioru i przetwarzaniu muzyki polegały głównie na przypisaniu odrębnych funkcji związanych z przetwarzaniem muzyki półkulom mózgowym – przy czym prawa półkula, jako „mniej konkretna” i bardziej „artystyczna”, odpowiadała za jakościowy odbiór muzyki. Wyjaśniały, co prawda, samo zjawisko „słyszenia” muzyki, jednak nie w pełni oddawały złożoność procesu, czyli jej „słuchania”. Z doświadczenia bowiem wiemy, że muzyka pobudza przecież nie tylko ośrodki słuchowe – stanowi przecież źródło znacznie bogatszych, różnorakich wrażeń estetycznych, może mieć wpływ na polepszenie bądź pogorszenie nastroju, może „porywać” do tańca, wywoływać skojarzenia, wspomnienia, etc. Wynika z tego, że – oprócz pobudzania ośrodków słuchowych w mózgu – muzyka aktywizuje również inne jego części.
Lewa półkula kontroluje funkcje: | Prawa półkula kontroluje funkcje: |
|
|
Eckart O. Altenmuller2 podaje, że percepcja muzyki w mózgu jest zorganizowana hierarchicznie – poszczególne półkule odbierają różne elementy składowe muzyki, przy czym lewa odpowiedzialna jest za przetwarzanie „arytmetycznych” i związanych z liczeniem elementów muzyki (interwały i rytm), prawa natomiast przetwarza elementy „emocjonalne” (melodia, tempo)3.
Lewa półkula przetwarza: | Prawa półkula przetwarza: |
|
|
na podst.: E.O. Altenmuller. „Muzyka w głowie”
Sposoby słuchania muzyki
Zagadnieniem percepcji zajmowało się wielu badaczy, m.in. E. Gurney, który wyróżnił dwa podstawowe sposoby słuchania muzyki, warunkujące przeżycia muzyczne. Pierwszy to tzw. sposób „nieokreślony”, polegającym na wrażeniowym ujmowaniu brzmień samych w sobie, dających przyjemność słuchaczowi, drugi sposób – „określony” – gdy słuchacz ujmuje i ocenia całość konstrukcji muzycznej na podstawie pamięci i wiedzy muzycznej, dokonując porównań aktualnego przebiegu z minionymi i antycypowanymi przyszłymi przebiegami4.
Słuchanie „nieokreślone” E. Gurney przypisywał ludziom niewykształconym muzycznie, „określone” natomiast muzykom. Pogląd ten jest zbieżny z twierdzeniem E. O. Altenmullera dotyczącym zależności przetwarzania muzyki w różnych obszarach mózgu słuchacza od jego doświadczenia, umiejętności i wiedzy na temat muzyki. W wynikach swoich badań podkreśla, że inaczej na muzykę reaguje mózg osoby nie-muzyka, a inaczej mózg osoby będącej muzykiem.
Typy reakcji na muzykę?
Podczas słuchania muzyki przez muzyków stają się aktywne okolice ruchowe mózgu, nawet jeśli słuchacze nie wykonują żadnych ruchów. Gdy badani poruszali palcami po klawiaturze (nie słysząc dźwięku), aktywowały się z kolei okolice płata czołowego i skroniowego mózgu tak, jakby ich mózg „słyszał” muzykę. Badania E.O. Altenmullera prowadzą do podobnych wniosków, co rozważania O. Ortmanna, który w percepcji muzyki podkreślał znaczenie czynników pozasłuchowych, działających w bezpośredniej styczności z wrażeniami słuchowymi o charakterze zmysłowym5. Według niego dźwięk muzyki działa też na zmysł wzroku, smaku oraz na zmysł kinestetyczno-ruchowy.
W oparciu o tę koncepcję wyróżnił trzy typy reagowania na muzykę:
- sensoryczny,
- percepcyjny,
- wyobrażeniowy,
jako układ hierarchiczny – od najbardziej prymitywnego sposobu reagowania na muzykę do najbardziej estetycznego – właściwego słuchaczom o wysokiej kulturze6.
Proces odbioru i przetworzenia muzyki, którą jako jakość rozumieć trzeba jako element wytworu kultury ludzkiej cechujący się wartościami artystycznymi i estetycznymi7, zdecydowanie nie jest tożsamy z procesem odbioru i przetwarzania dźwięku. Inaczej na muzykę reaguje mózg osoby biernie słuchającej muzyki, inaczej słuchającej i ją jednocześnie wykonującej. Inną aktywność wykazuje mózg muzycznego laika, a inną słuchaczy wykształconych muzycznie – u których mózg przetwarza muzykę w podobny sposób, w jaki przetwarza mowę, dostrzegając sensowność przekazu, jej składnię, formę, etc.8.
Aktywność mózgu zmienia się także w przypadku korzystania przez słuchacza i wykonawcę z zapisu nutowego – co ma związek z koniecznością przetwarzania informacji abstrakcyjnych i symbolicznych (nuty) oraz zamiany ich na ruch palców (aktywność zmysłów ruchu)9.
Muzyka to emocje
Rozważania powyższe byłyby niepełne, gdyby nie wspomnie o najważniejszej funkcji muzyki, jaką jest wywoływanie w słuchaczu różnorakich emocji. Jak wykazują badania – muzyka odczuwana jako przyjemna, pobudza aktywność płata czołowego mózgu oraz zakręt obręczy bliżej jego środka (przeważnie w lewej półkuli), natomiast muzyka niemiła wywołuje aktywność prawego zakrętu hipokampa, blisko podstawy mózgu półkuli prawej.
Niezależnie od powyższego, przetwarzanie muzyki przez mózg jest procesem ciągle w trakcie poznawania, wymagającym wielu badań. Wydaje się przy tym, że o ile percepcja dźwięku jest funkcją mózgu, to odbiór i przetwarzanie muzyki jest raczej funkcją umysłu10.
Powstaniu niniejszego opracowania towarzyszyła muzyka11, wywołująca u autora zróżnicowane, niekiedy skrajnie odmienne emocje i reakcje. Niewątpliwie aktywizowała jego mózg, pobudzając różne ośrodki w obu jego półkulach – być może też takie, które nie byłyby o to nawet podejrzewane – o czym donosi Psycholog – Maciej Rutkowski.
1. Muzyka to „sztuka organizacji dźwięków, które w realizacji przebiegają przede wszystkim w czasie. Jej budulcem są struktury dźwiękowe, na które składają się dźwięki oraz cisza między nimi. Powstaje jako efekt oddziaływania struktur dźwiękowych na świadomość słuchacza. Jest zjawiskiem odbieranym subiektywnie, zależnym od indywidualnych skłonności, wcześniejszych doświadczeń, społecznych kryteriów wartości, jak również od sposobu organizacji dźwięków. W najbardziej rozpowszechnionym ujęciu, struktury muzyczne składają się z rytmu, melodii oraz harmonii.” (na podstawie: Encyklopedia multimedialna – XX wiek, PWN, Warszawa 2000).
2. E., O. Altenmuller, Muzyka w głowie, w: „Świat Nauki”, 1/2004, s. 64-69.
3. Uszkodzenie lewej półkuli mózgu uniemożliwia odczuwanie rytmu, natomiast uszkodzenie prawej półkuli powoduje nie rozpoznawanie melodii, metrum oraz rytmu.
4. Na podstawie: J. Wierszyłowski: Psychologia muzyki, PWN, Warszawa 1981, s. 252.
5. Uwzględniając różnice funkcjonalne mózgów (ośrodków mózgowych) kobiet i mężczyzn interesujące byłoby również zbadanie sposobu przetwarzania muzyki przez mózgi (półkule mózgowe) obu płci.
6. J. Wierszyłowski: Psychologia muzyki, PWN, Warszawa 1981, s. 253.
7. Pisząc o wartości artystycznej mam na myśli coś, co występuje w samym dziele (formy muzyczne, faktura, kontrapunkt). Wartość estetyczną rozumiem jako coś, co pojawia się w przedmiocie, jako szczególny moment naoczny, warunkujący całość tego przedmiotu (piękno, brzydota, wdzięk, etc.). (na podst.: W. Stróżewski, Dialektyka twórczości, PWM, Kraków 1983).
8. Na podst.: P. Krukow: Muzyka i mózg, „Muzyka21”, Nr 9(38), 2003.
9. Muzyka w mózgu słuchacza-muzyka może być reprezentowana jako dźwięk, ruch, symbol.
10. Osoby z uszkodzonym narządami i ośrodkami słuchu, których pasją było „słuchanie” muzyki, potrafiły trafnie oceniać dzieła muzyczne (na podst.: J. Wierszyłowski: Psychologia muzyki, PWN, Warszawa 1981).
11. M.in.: Brand X – Livestock (1977), Kate Bush – Hound Of Love (1985), Jan Garbarek – In Praise Of Dream (2004), Jimi Hendrix – Electric Ladyland (1968), Keith Jarrett – The Koln Concert (1975), King Crimson – Discipline (1981), Led Zeppelin – Led Zeppelin I (1969), John Lennon – Imagine (1971), Mahavishnu Orchestra – Between Nothingness & Eternity (1973), Chuck Mangione – Children Of Sanchez (1976), John Mayall – Turning Point (1969), Pat Metheny – Travels (1983), Mike Oldfield – Ommadawn (1975), Pink Floyd – Final Cut (1983), Lou Reed – Songs For Drella (1990), UK – UK (1979), Van Der Graaf Generator – Pawn Hearts (1971), Roger Waters – The Pros And Cons The Hitch Hiking (1984).
Artykuł napisał:
Maciej Rutkowski – Psycholog, Białystok
Bibliografia:
- Altenmuller, Eckart O.: Muzyka w głowie, w: „Świat Nauki”, 1/2004, s. 64-69.
- Bulińska, Halina: Wybrane pojęcia z otolaryngologii, w: Encyklopedia Badań Medycznych, Wydawnictwo Medyczne MAKmed, Gdańsk 1996.
- Krukow, Paweł: Muzyka i mózg, w: „Muzyka21”, Nr 9(38)2003.
- Stróżewski, Władysław: Dialektyka twórczości, PWM, Kraków 1983.
- Wierszyłowski, Jan.: Psychologia muzyki, PWN, Warszawa 1981.
- Encyklopedia multimedialna – XX wiek, PWN, Warszawa 2000.